Εικόνες: Ταξίδι στο Ιράκ – Μικρή ιστορία της γης ανάμεσα στα δυο ποτάμια

Λέξεις/Εικόνες: Δέσποινα Βώκου

Επιτέλους βρέθηκα στο λίκνο του πολιτισμού -ή έστω του δυτικού. Σε τόπους με μαγικά ονόματα που αναδύονται από τα βάθη του χρόνου και σε άλλους που έγιναν λαμπροί πιο πρόσφατα: Εριντού, Ουρ, Ουρούκ, Βαβυλώνα, Νινευή, Νιμρούντ, Νιπούρ, Κτησιφών, Άρβηλα, Χάτρα, Βαγδάτη, Μοσούλη…

Είναι τα κέντρα μεγάλων πολιτισμών που ως κύματα αλληλοδιαδέχονταν ο ένας τον άλλο και μεγαλούργησαν ήδη από την πέμπτη χιλιετία πΧ.

Βρίσκονται στη Μεσοποταμία, την πάλαι ποτέ εύφορη περιοχή ανάμεσα σε Τίγρη και Ευφράτη, Ιράκ σήμερα, στην εύφορη ημισέλινο¹ όπου άγρια ζώα έγιναν οικόσιτα και άγρια φυτά καλλιέργειες, εκεί όπου δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις, γράφτηκαν οι πρώτες λέξεις κι έπεσαν οι πρώτες υπογραφές, με το λογιστή Κουσίμ² να αφήνει την καταπρώτη, μετρήθηκαν χρόνος και χώρος κι ανακαλύφτηκε ο τροχός και όλη η βασική τεχνολογία που υποστήριζε μέχρι πρόσφατα την ανθρώπινη ζωή. Εκεί όπου έγινε κοσμογονία. 

Οι Σουμέριοι

Η εγκατάσταση του ανθρώπου στην περιοχή πάει πιο πίσω από τα 10000 χρόνια πΧ. Όμως, ο πρώτος μεγάλος πολιτισμός της ήταν αυτός των Σουμερίων (~6000- 1750 πΧ), των μεγάλων εφευρετών της ανθρωπότητας που επινόησαν τη σφηνοειδή γραφή, το πανί για πλεύση, το σπορείο, το άροτρο, την αξίνα, τις πρακτικές άρδευσης, τη ζυθοποιία, την αψίδα, το θόλο, ένα εξηνταδικό σύστημα μέτρησης που επέτρεπε όλες τις αριθμητικές πράξεις και που επιβιώνει στις μέρες μας στην καταμέτρηση του χρόνου (60 δευτερόλεπτα στο λεπτό, 60 λεπτά στην ώρα) όπως και τη 12ωρη διάκριση του 24ώρου σε κυρίως μέρα ή νύχτα, τη χαρτογράφηση των άστρων και από εκεί την αστρονομία αλλά και τα ζώδια και την αστρολογία, τα έγχορδα μουσικά όργανα, τη ράβδο με φίδια ως σύμβολο της θεάς της υγείας που αργότερα θα εξελισσόταν σε σύμβολο της ιατρικής, διαγνωστικές μεθόδους παθήσεων και ιατρικές συνταγές, ακόμη και την εξομολόγηση.

Εφευρέθηκαν και οι βασιλιάδες, κοντά στο 3600 πΧ, που σημαίνει ότι απέσπασαν αρμοδιότητες που ανήκαν στους προϋπάρχοντες ιερείς. 

Ένας από τους βασιλείς τους συνδέθηκε με το παλαιότερο μεγάλο ποίημα στον κόσμο, το έπος του Γκιλγκαμές που πρωτογράφηκε γύρω στο 2100 πΧ, με τα καλύτερα αντίγραφά του να έχουν βρεθεί στη βιβλιοθήκη του Ασσύριου βασιλιά Ασουρμπανιμπάλ. Σε αυτό το έπος, αλλά και αλλού υπάρχουν μυθικές αναφορές που θα ξαναγραφούν μεταλλαγμένες εκατοντάδες χρόνια αργότερα στη Βίβλο, όπως είναι ο κατακλυσμός,  η κιβωτός του Νώε, ο κήπος της Εδέμ, η πτώση του ανθρώπου. Κάθε πόλη είχε το θεό-προστάτη της, προς τιμή του οποίου χτιζόταν μεγάλος ναός. Τα ζιγκουράτ, αυτές οι βαθμιδωτές πυραμίδες της Μεσοποταμίας, ναοί ήταν. Αξίζει να παραθέσω αυτό που γράφει για τον Σουμεριακό πολιτισμό και τις πρωτιές του ο ερευνητής του Kriwaczek³:

‘Έως ότου η βιομηχανική παραγωγή άρχισε να κατακτά τον κόσμο μας πριν από δύο αιώνες, οι περισσότερες από τις βασικές τεχνολογίες που υποστήριζαν την ανθρώπινη ζωή επινοήθηκαν για πρώτη φορά αυτή την εποχή και σε αυτό το μέρος του κόσμου: στο σπίτι ο κάδος της ζυθοποιίας, ο κλίβανος του αγγειοπλάστη και ο υφαντουργικός αργαλειός- στα χωράφια το άροτρο, η σπαρτική μηχανή και το αγροτικό καρότσι- στα ποτάμια και τα κανάλια το ιστιοφόρο και το ανεμολόγιο- στη μουσική η άρπα, η λύρα και το λαούτο- στην οικοδομική τεχνολογία τα ψημένα τούβλα, ο θόλος και η καμάρα’. Αμύθητοι ήταν οι θησαυροί που ανασύρθηκαν από τη γη με τις ανασκαφές και άπειρες οι πλάκες με κείμενα επάνω τους.

Οι προσπάθειες αποκωδικοποίησης της σφηνοειδούς γραφής έδειξαν ότι συνδέεται με πολύ περισσότερες της μιας γλώσσες. Το 1872 μεταφράστηκε πλήρως για πρώτη φορά ολόκληρο το κείμενο μιας πλάκας, ένα απόσπασμα του έπους του Γκιλγκαμές, ανοίγοντας το δρόμο στην κατανόηση αυτού του κόσμου και του μεγάλου άλματός του στον πολιτισμό. Το γεγονός δημιούργησε πολύ μεγάλη αίσθηση, όχι μόνο για αυτή καθαυτή την αποκωδικοποίηση αλλά και γιατί αποκάλυψε μια ιστορία πολύ παρόμοια αυτής του κατακλυσμού που περιέχεται στο αιώνες μεταγενέστερο Βιβλίο της Γένεσης. Φαίνεται όμως πως οι Σουμέριοι είχαν και μια αρνητική πρωτιά: στην κατασπατάληση των πόρων. Θεωρείται πως η παρακμή (και εντέλει εγκατάλειψη της πανάρχαιας Ουρ στις αρχές της 2ης χιλιετίας πΧ) οφειλόταν στην εξαντλητική άρδευση και στην εντατική καλλιέργεια που μείωσαν γονιμότητα του εδάφους και υδάτινους πόρους. Εμείς, τόσες χιλιετίες αργότερα, δεν γίναμε σοφότεροι.

Kαι μια τελευταία μνεία για ευρήματα πριν ξεκινήσουν οι μεγάλοι πολιτισμοί. Νεάντερταλ βρέθηκαν και στο Ιράκ.

Οι άλλοι πολιτισμοί

Στα μέρη των Σουμερίων αναπτύχθηκαν παράλληλα ή παράσερναν τους προηγούμενους στην υποταγή ή την εξαφάνιση κι άλλοι πανάρχαιοι πολιτισμοί: ο βραχύβιος των Ακκαδίων (2334-2154 πX), του οποίου δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη το κέντρο, που υπό τον Σαργόν τον Μέγα κατάφεραν να φτιάξουν την πρώτη πολυεθνική αυτοκρατορία στον κόσμο, των Ασσυρίων (2500-612 πΧ) με τις σπουδαίες πόλεις Ασσούρ, Νιμρούντ, Νινευή, όπου και βρέθηκε η εκπληκτική βιβλιοθήκη του Ασουρμπανιμπάλ (7ος αιώνας πΧ), και των Βαβυλωνίων (1894-539 πΧ), πέριξ της Βαβυλώνας που έφθασε στον κολοφώνα της δόξας της επί βασιλείας των Χαμουραμπί, γνωστού για τον κώδικα νόμων του, και Ναβουχοδονόσορα, του οποίου το παλάτι υπήρξε ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Σε αυτήν την πόλη που από το 539 πΧ αποτελούσε μέρος της Περσικής αυτοκρατορίας, μπήκε νικητής, μετά τη μάχη στα Γαυγάμηλα (331 πΧ), ο ‘μέγιστος’ και από εκεί ξεκίνησε για να καταλάβει Σούσα, Περσέπολη και Εκβάτανα κατανικώντας τους Πέρσες. Ξαναβρέθηκε στη Βαβυλώνα, στο δρόμο της επιστροφής. Εκεί και πέθανε, το 323 πΧ. Άγνωστη η αιτία θανάτου του μεγάλου στρατηλάτη, πέραν του υψηλού πυρετού και της εξάντλησης, αλλά πλήθος οι πιθανολογικές εκδοχές, συνωμοσιολογίας ή μη. Με τη διαίρεση της αυτοκρατορίας του από τους διαδόχους,  ο στρατηγός του Σέλευκος Νικάτωρ γίνεται ηγεμόνας του τεράστιου ανατολικού τμήματος, ιδρύει τη Σελεύκεια πάνω στον Τίγρη και δίνει το όνομά του στη δυναστεία των Σελευκιδών που κυβέρνησε στη Μεσοποταμία μέχρι το 63 πΧ. Η μεγάλη δύναμη που ακολούθησε ήταν οι Πάρθοι (Αρσακίδες). Η πρωτεύουσά τους Χάτρα, σπουδαίο εμπορικό κέντρο, αντίστοιχο της Πέτρας (Ιορδανία) και της Παλμύρας (Συρία), μεγαλοπρεπής και μοναδική αξίζει με το παραπάνω μια επίσκεψη. Αντίθετα, ελάχιστα σήμερα μαρτυρούν τη δόξα σπουδαίων πόλεων, όπως στη Νινευή.

Εκτός από  Έλληνες, Πέρσες (Αχαιμενίδες) και Πάρθους, Χαλδαίοι, Χετταίοι, Κασίτες, Ρωμαίοι, Σασσανίδες Πέρσες, Άραβες, Μογγόλοι, Τάταροι, Κούρδοι, Οθωμανοί και άλλοι πέρασαν για λίγο ή έμειναν για πολύ στην περιοχή συμπληρώνοντας την πολυπολιτισμική ταυτότητά της. Όμως, με την ισλαμική κατάκτηση κατά τον 7ο αιώνα, ουσιαστικά τελειώνει ο παλιός κόσμος. Οι πανάρχαιες πόλεις της Μεσοποταμίας εγκαταλείφθηκαν σιγά σιγά και θάφτηκαν κάτω από την άμμο, με τη γόνιμη γη ανάμεσα στα δυο ποτάμια που κινητοποίησε την ανθρώπινη επινοητικότητα και έθρεψε τόσους πολιτισμούς να έχει δραματικά συρρικνωθεί. Επικράτησαν οι άραβες Αββασίδες που το 762 ιδρύουν και κάνουν πρωτεύουσα του χαλιφάτου τους τη Βαγδάτη, το ‘δώρο θεού’, πρωτεύουσα και του σημερινού κράτους του Ιράκ. Έγινε εμπορικό αλλά κυρίως τεράστιο πνευματικό κέντρο -για μερικούς Αθήνα της Ανατολής- όπου συναντήθηκε ο αρχαίος ελληνικός κόσμος με το Ισλάμ. Εκεί ιδρύθηκε το πρώτο αραβικό πανεπιστήμιο (8ος αίωνας) και εκεί συλλέχθηκαν, μεταφράστηκαν και αναδείχτηκαν πλήθος αρχαίων κειμένων. Η πόλη καταστράφηκε σε δύο κύματα από τους Μογγόλους, οριστικά υπό τον Ταμερλάνο (1401). Οι Τούρκοι έφθασαν στην περιοχή στις αρχές του 16ου αιώνα και το 1638 το σημερινό Ιράκ γίνεται τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εκεί θα το βρει ο 20ος αιώνας, όταν θα ξεκινήσει άλλη φοβερή σειρά συγκρούσεων. 

Η χώρα της αναταραχής

Η μίξη πολιτισμών, πολύ παλιά ή νεότερη, σχεδόν πάντα πληρώνεται με αίμα. Είναι προκλητική η σκέψη πως υπάρχουν αναλογίες ανάμεσα σε αυτό που έζησε στο παρελθόν και αυτό που βιώνει εδώ κι έναν αιώνα αυτή η περιοχή, όχι ως προς τις τεχνολογικές καινοτομίες αλλά ως προς τους πολέμους και τις  αλληλοδιάδοχες κυριαρχίες. Το λίκνο του πολιτισμού στα πιο σύγχρονα χρόνια έγινε τόπος μαρτυρικός. Βοήθησαν σ’ αυτό Ισλαμικό κράτος, Βρετανοί, Αμερικανοί, Σαντάμ, Σουνίτες, Σιίτες (4) και άλλοι πολλοί, κρυφοί ή φανεροί. Συνοπτικά, από την αρχή του 20ου αιώνα, βίωσε σχεδόν χωρίς σταματημό τον πόλεμο: αγώνα για ανεξαρτησία, εμφύλιους σπαραγμούς, πραξικοπήματα, πολέμους για τα πετρέλαια, πολέμους μεγαλομανίας ή ιδεοληψίας ή προφάσεων για την πίστη, τη δημοκρατία ή την πρόληψη του κακού κι άλλους παράλογους που εύκολα θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Δυστυχώς, η ανθρωπότητα δε φημίζεται για τη λογική της. 

Με όλα αυτά, μια χώρα που κάθεται πάνω σε ένα τεράστιου μεγέθους ορυκτό πλούτο, είναι φτωχή, με ρημαγμένες υποδομές, γκρεμίδια και σκουπίδια παντού και σε διαρκή αναταραχή. Είναι και πληθυσμιακά διαιρεμένη: στους σιίτες του νότου (που, όμως, ανήκουν σε διαφορετικές και συχνά αλληλοσπαρασσόμενες κοινότητες), στους Κούρδους του βορρά (που διεκδίκησαν την ανεξαρτησία τους, με το Κουρδιστάν να αποτελεί σήμερα αυτόνομη περιοχή με δική του σημαία, γλώσσα και ευθύνη ελέγχου των συνόρων) και στους σουνίτες του πυκνοκατοικημένου σουνιτικού τριγώνου (προπύργιο του κόμματος Μπάαθ του  Σαντάμ, της αντίστασης των Ιρακινών απέναντι στην εισβολή του 2003, αλλά και εξτρεμιστικών οργανώσεων). Το τρίγωνο ορίζεται από τη Βαγδάτη (νότια), το Τικρίτ (πατρίδα και τόπο σύλληψης του Σαντάμ, βόρεια) και το Ραμάντι (νοτιοδυτικά), ενώ περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και τις Φαλούτζα και Μπακούμπα, γνωστές από τις αιματηρές συγκρούσεις κατά την διάρκεια της αμερικανικής κατοχής. 

Από τους Οθωμανούς στο σήμερα

Πιο αναλυτικά, όταν οι Αγγλογάλλοι μοίρασαν τον αραβικό κόσμο, μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και το τέλος των Οθωμανών, συμμάχων των ηττημένων Γερμανών, την πλούσια σε πετρέλαια περιοχή διεκδίκησε η Μεγάλη Βρετανία και την πήρε, έχοντας αρχίσει από το 1914 την κατάκτησή της εισβάλλοντας στη Βασόρα. Η μεγάλη αντίδραση των Ιρακινών που ακολούθησε (1920) αντιμετωπίστηκε με σκληρότητα αλλά άλλαξε τα αρχικά σχέδια των Βρετανών που πλέον προτίμησαν τη λύση ενός ιρακινού βασιλείου υπό βρετανική διοίκηση.

Επιλέγεται ο μέχρι τότε άγνωστος στους ιρακινούς Φεϊζάλ Α’ για τη διακυβέρνηση του προτεκτοράτου και παραμένει βασιλιάς και όταν το Ιρακ γίνεται ανεξάρτητο κράτος το 1932. Ταυτόχρονα, παραμένει και ισχυρή βρετανική στρατιωτική παρουσία, βρετανική κηδεμονία της πολιτικής ζωής της χώρας και βρετανικός έλεγχος της βιομηχανίας πετρελαίου της. Η περίοδος που ακολούθησε δε θα μπορούσε να ήταν ήρεμη. Το μίγμα των Βρετανών, των φίλιων ή των εχθρικών τους πολιτικών δυνάμεων και των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών κοινοτήτων είναι εκρηκτικό. Σειρά εξεγέρσεων καταπνίγονται στο αίμα και σειρά κυβερνήσεων διαδέχονται η μία την άλλη. Η ένταση κορυφώνεται το 1958 όταν πραξικόπημα υπό την ηγεσία του στρατού, γνωστό ως Επανάσταση της 14ης Ιουλίου, ανατρέπει τον νεαρότατο Φειζάλ Β’, που δολοφονείται μαζί με άλλα μέλη της βασιλικής οικογένειας, και οδηγεί στην ανακήρυξη αβασίλευτης δημοκρατίας. Νέο πραξικόπημα στη δεκαετία του ‘60 φέρνει στο προσκήνιο το κόμμα Μπάαθ, με τις ταραχές να συνεχίζουν και τον ένα να προσπαθεί να ανατρέψει τον άλλο, μέχρις ότου ανήλθε στην εξουσία, το 1979, ο ισχυρός άντρας των μυστικών υπηρεσιών, ο σουνίτης Σαντάμ Χουσείν.

Αρχικά τουλάχιστον με φιλολαϊκή και συνεχώς με κατασταλτική πολιτική, σαφώς αντιβρετανική και αντισιιτική και με το βλέμμα να παίζει και προς δυσμάς και προς ανατολάς, όταν εξέλιπε η ανατολή έγινε για τη δύση αποδιοπομπαίος τράγος και εξιλαστήριο θύμα, πληρώνοντας πολύ ακριβά τις φιλοδοξίες του και την προσπάθεια να κάνει το Ιράκ ηγετική δύναμη στον αραβικό κόσμο, δηλαδή δυνάμει επικίνδυνο για τους φίλους της περιοχής. 

Επί Σαντάμ έγιναν δύο καταστροφικοί πόλεμοι. Με το καλημέρα, ο πολυετής εναντίον του σιιτικού Ιράν (1980-1988) που μόλις τον προηγούμενο χρόνο (1979) είχε ανατρέψει τον Σάχη, μετατρεπόμενο σε θεοκρατικό ισλαμικό κράτος και αλλάζοντας τους διεθνείς συσχετισμούς στην ευρύτερη περιοχή. Και λίγο αργότερα ένας σε δύο δόσεις. Ξεκινά με την εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ (1990) και συνεχίζεται με τον μόλις δύο μηνών (1991) πόλεμο του Κόλπου, με αντίπαλο συμμαχικές δυνάμεις υπό την ηγεσία των ΗΠΑ. Ένας πόλεμος που για πρώτη φορά έγινε θέαμα, μεταδιδόμενος ζωντανά στο παγκόσμιο κοινό.  Εξ αιτίας τους, η χώρα βρέθηκε σε άθλια οικονομική κατάσταση και μετά τον δεύτερο σε διεθνή απομόνωση και τιμωρία. 

Απουσία αντίπαλου δέους μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και με τη νέα παγκόσμια πραγματικότητα που δημιουργήθηκε μετά και το τρομοκρατικό χτύπημα της Αλ Κάιντα στην Αμερική, οι ΗΠΑ υπό τον Μπους το νεότερο και το Ηνωμένο Βασίλειο υπό τον εργατικό Μπλερ εισβάλλουν στο Ιράκ, το 2003, με πρόσχημα την ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής και την υποστήριξη της τρομοκρατικής οργάνωσης Αλ Κάιντα από το καθεστώς Σαντάμ, το οποίο και καταλύουν. Τον ίδιο τον Σαντάμ τον βρήκαν, συνέλαβαν και εκτέλεσαν τρία χρόνια αργότερα. Τι κι αν αυτές οι κατηγορίες αποδείχτηκαν τελείως ανυπόστατες και ο Μπλερ παραδέχτηκε αργότερα ότι όλο αυτό ήταν λάθος; Οι ΗΠΑ παραμένουν στην χώρα μέχρι το 2011. Έχοντας υποστεί μεγάλες απώλειες, αφήνουν πίσω τους καταστροφή και χάος. Έχει όμως ανοίξει ο δρόμος για ανοικοδόμηση.

Ισλαμικό κράτος

Καθόλου τυχαία, την κατάρρευση των θεσμών και τον ευτελισμό της χώρας ακολούθησε εμφύλιος πόλεμος και η εμφάνιση του Ισλαμικού κράτους (ISIS [5]), μιας ένοπλης σουνιτικής οργάνωσης επιδιδόμενης σε φρικαλεότητες στο όνομα της μουσουλμανικής πίστης, που γεννήθηκε και αθλιούργησε πρωτίστως σε Ιράκ και Συρία. Έχοντας ως στόχο την επέκταση και κάθαρση του Ισλάμ από αιρετικούς, άπιστους και τα βέβηλα έργα τους, όπως η απεικόνιση προσώπων, καθώς και την επιβολή ενός σκληρού ισλαμικού νόμου με κάθε τρόπο, συμπεριλαμβανομένων εκτελέσεων, βιασμών, απαγωγών, μαζικών δολοφονιών και αποκεφαλισμού ανθρώπων και αγαλμάτων, κατάφεραν να κατακτήσουν μια περιοχή με περίπου 12 εκατομμύρια κατοίκους, κάνοντάς πρωτεύουσά τους την πολύφερνη (εκεί πρωτοανακαλύφτηκε πετρέλαιο, πολλά εξ αυτού άλλαξαν και πολλοί ‘μνηστήρες’ την διεκδίκησαν) και πολύπαθη (σήμερα καταστραμμένη) Μοσούλη. Άγνωστοι οι χρηματοδότες της, αλλά πολλοί οι ύποπτοι για αυτό μέσα και έξω από τον αραβικό κόσμο. Τέλος στην τετραετή κατοχή Ιρακινών εδαφών από τον ISIS δόθηκε το 2017, αλλά η οργάνωση συνέχισε να δρα με άλλους τρόπους και αλλού. Να τονιστεί πως επρόκειτο για έναν ακόμη εμφύλιο πόλεμο, καθώς αυτοί που συμμετείχαν στις μάχες όπως και στα έργα της οργάνωσης στο Ιράκ ήταν και αυτοί Ιρακινοί, σουνίτες που ριζοσπαστικοποιήθηκαν και προσχώρησαν σ’ αυτήν από θρησκευτικό μένος αλλά και από οργή για τα πρόσφατα και τα παλαιότερα που είχαν συμβεί στους ίδιους, στη χώρα τους και στους αρχηγούς τους. Δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που οι μεγάλες κρίσεις βγάζουν τον χειρότερο εαυτό στους ανθρώπους. 

Το τέλος του ISIS στο Ιράκ, που περνάει συνεχώς από τη μια κρίση στην άλλη, δεν έφερε την ηρεμία. Πολύ πρόσφατα (2019), μεγάλες διαδηλώσεις συγκλόνισαν όλη τη χώρα με τους διαδηλωτές να καταφέρονται εναντίον της διαφθοράς, της ακρίβειας, της ανεργίας, της αποτυχίας παροχής βασικών αγαθών και υπηρεσιών όπως νερό ή ρεύμα χωρίς διακοπές, των κοινωνικών ανισοτήτων, των ξένων επιρροών, του θρησκευτικού σεχταρισμού και του πολιτικού συστήματος που εγκαθιδρύθηκε κατά την αμερικανική κατοχή. Κατεστάλησαν βίαια με θανάτους και τραυματισμούς. Οι εκλογές του 2021 έφεραν στο προσκήνιο πολλά νέα πρόσωπα και έναν εκφραστή του Ιρακινού εθνικισμού, τον σιίτη Μοκτάντα Σαντρ, επικριτικό των αμερικανικών δυνάμεων κατοχής αλλά και των επεμβατικών Ιρανών σιιτών. 

Το σήμερα

Αυτή η χώρα, με αυτό το παρελθόν, εν μέσω τεκτονικών γεωπολιτικών αλλαγών, προσπαθεί να μαζέψει τα κουρέλια της και να ξαναγεννηθεί. Το κάνει με τη βοήθεια της αστυνομίας και του στρατού που βρίσκονται παντού, οπλισμένοι σαν αστακοί και ασκώντας συνεχείς ελέγχους, αλλά και των ‘ιδιωτικών’ (και συχνά ανταγωνιστικών) πολιτοφυλακών (μερικές συνδεόμενες και με Ιράν) που δρουν μάλλον νόμιμα, κυρίως στον βορρά. Επιχειρεί να το κάνει μοιράζοντας τα προεδρικά και κυβερνητικά αξιώματα σε εκπροσώπους των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων, έχοντας βιώσει την καταπίεση από σουνίτες επί Σαντάμ και από σιίτες μετά από αυτόν. Οι τελευταίοι συνδέονται στενά με τους ομόθρησκούς τους του Ιράν που ούτως ή άλλως έχει πλέον σημαντική επιρροή στα πολιτικά πράγματα του Ιράκ. Το κάνει και με την τεράστια ανοικοδόμηση. Χτίζονται δυτικού τύπου μεγαθήρια και φτιάχνονται νέες συνοικίες. Δίπλα τους όμως κυριαρχούν μπάζα και σκουπίδια. Και το χώμα πνίγει αφού, με εξαίρεση τις μεγάλες οδικές αρτηρίες, σε πολλές περιοχές λίγοι δρόμοι είναι ασφαλτοστρωμένοι ενώ παράλληλα η χώρα βρέθηκε τελείως απροστάτευτη απέναντι στην κλιματική κρίση έχοντας να αντιμετωπίσει μεγαλύτερες ανθρωπιστικές. Η κατάσταση είναι χειρότερη στη Βασόρα, μια πόλη που θα μπορούσε να είναι κούκλα, με την εικόνα των μέσα στη βρώμα καναλιών της να είναι απελπιστική. 

Πολύ καλύτερα φαίνεται πως είναι τα πράγματα στο Ιρακινό Κουρδιστάν, όπου εμφανώς εισρέει πολύ χρήμα, όπου όμως Ιράν και Τουρκία συνεχίζουν να επιχειρούν στρατιωτικά στην παραμεθόρια περιοχή θεωρώντας ότι σε αυτό εδρεύουν κέντρα κατασκοπείας, κατεξοχήν της ισραηλινής Μοσάντ, ή υποθάλπονται τρομοκράτες. Καλύτερη (δηλαδή χωρίς βρώμα και σκουπίδια όπου κοιτάξει το μάτι) είδα την κατάσταση και στην Καρμπάλα και στην περιοχή των βάλτων -μακροσκοπικά τουλάχιστον- στα νότια της χώρας, που το 2016 προστέθηκε στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO λόγω της βιοποικιλότητας και της αρχαίας ιστορίας τους. Μάλιστα άρχισε δειλά δειλά να αναπτύσσεται και τουριστικά, πάντα υπό την επίβλεψη του στρατού, καθώς απαγωγές συνέβησαν εκεί ακόμη και πολύ πρόσφατα (2023). Οι άνθρωποι των βάλτων, σιίτες κατά το θρήσκευμα, υπέφεραν επί καθεστώτος Σαντάμ που επιδόθηκε σε καταστροφικές αποστραγγίσεις, ελαχιστοποιώντας τον όγκο του νερού και κατ’ επέκταση τον κύριο πόρο διαβίωσής τους. Σήμερα η φύση ξαναπαίρνει τα πάνω της, όσο μπορεί, με δεδομένη την κλιματική κρίση. Αξίζει να σημειωθεί ότι η χώρα ανακηρύχθηκε από τον ΟΗΕ (2022) η πέμπη πιο ευάλωτη στην κλιματική απορρύθμιση, γεγονός που τη φέρνει σε δεινή θέση καθώς έχει να αντιμετωπίσει και πλήθος άλλες περιβαλλοντικές κρίσεις μαζί με τις πολύ σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές, θρησκευτικές και πολιτικές. Στο μεταξύ Ιράν και Τουρκία κατακρατούν στην επικράτειά τους τα νερά των Τίγρη και Ευφράτη οξύνοντας ακόμη περισσότερο το πρόβλημα.  

Ό,τι και να κάνει όμως το σημερινό Ιράκ, οι άνθρωποι που χάθηκαν, οι δομές που καταστράφηκαν και οι αρχαιολογικοί θησαυροί που υπέστησαν βαρύτατο πλήγμα δεν επιστρέφουν. Η ανακάλυψη της Ασσυριακής Νιμρούντ θεωρήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά επιτεύγματα του 19ου αιώνα. Η ισοπέδωσή της με εκρηκτικά και βαρύ μηχανολογικό εξοπλισμό εγγράφεται ως μία από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές καταστροφές του αιώνα που διανύουμε, όπως ισχύει και για το μουσείο της Μοσούλης με τους χαμένους για πάντα αρχαιολογικούς θησαυρούς του, όπως ισχύει σε μικρότερο βαθμό για τη Χάτρα των Πάρθων, για το ιρακινό μουσείο της Βαγδάτης και τόσα άλλα. 

Το Ιράκ, που η σημερινή εικόνα του πληγώνει τα μάτια, έχει πάρα πολύ δρόμο να διανύσει για να φθάσει σε μια ήρεμη, ασφαλή και ικανοποιητική για τους κατοίκους του κανονικότητα -αν, βέβαια, τα πράγματα παραμείνουν ως είχαν σε αυτήν την τόσο δύσκολη περιοχή του πλανήτη. Νέες εκλογές αναμένονται εντός του 2025.

Για επίδοξους ταξιδιώτες.

Χρειάζεται να θέλεις κάτι πολύ από εκεί για να αποφασίσεις να βρεθείς στο Ιράκ. Γιατί ως τουριστικός προορισμός δεν τα καταφέρνει. Ο δικός μου λόγος ήταν η αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού. Γι αυτόν πήρα το ρίσκο και αποδέχτηκα και την απουσία αυτονόητων για έναν επισκέπτη παροχών. Μόνο που στους θησαυρούς της χώρας, που μικρό μόνο τμήμα τους έχει αποκαλυφτεί, έχει γίνει μεγάλο πλιάτσικο από πολύ νωρίς, όχι μόνο αυτό που ακολούθησε την εισβολή του 2003, ενώ προστέθηκαν και οι πρόσφατες καταστροφές. Αυτό που σήμερα μπορεί να δει κανείς εντυπωσιάζει, αλλά μάλλον δεν είναι όσο θα περίμενε και ίσως ήθελε για να αντισταθμιστούν εύκολα τα αρνητικά του ταξιδιού.

Έχοντας πει αυτά δεν μπορώ να μην προσθέσω ότι το δέος καραδοκεί να σε κατακλύσει όταν για πρώτη φορά βρίσκεσαι στο μέσο της ερήμου, με ελάχιστους άλλους ολόγυρα (τι ευλογία να απουσιάζουν τα τουριστικά στίφη), παρέα με το πανάρχαιο ζιγκουράτ ή ό,τι απέμεινε από αυτό και με την αίσθηση ότι συναντιέσαι με κάτι πολύ δυνατό, από τα βάθη του ανθρώπινου χρόνου. Ίδια κι όταν περπατάς στο παλάτι στη Βαβυλώνα, παρά την ‘ψεύτικη’ αναστήλωσή του, εκεί όπου περπάτησε για τελευταία φορά ο μέγιστος κι όπου ακούστηκε και εξαπλώθηκε σε όλη τη γη ανάμεσα στους μυθικούς Τίγρη και Ευφράτη και πέρα από αυτούς η γλώσσα που μιλάς κι εσύ.

Θα τα δω και τα σιιτικά και τα σουνιτικά τεμένη και τζαμιά και τα λίγα παλιά σπίτια με τα ωραία στοιχεία και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, τις ανατολίτικες αγορές και τις σύγχρονες πόλεις, τους βάλτους και τις χουρμαδιές -στα βουνά του βορρά δεν πήγα- αλλά δεν θα καταφέρουν να με συγκινήσουν ιδιαίτερα. Θα το κάνουν κάποια σύγχρονα μνημεία της Βαγδάτης και κυρίως τα φλογερά μάτια των παιδιών, εκεί στη Βασόρα -ως άλλοι Κεμάλ που θέλουν να αλλάξουν τον κόσμο- και οι χαρούμενες φωνές και τα πλατιά χαμόγελά τους όταν συναντιούνται με τον ξένο. Χαίρονται και οι μεγάλοι με αυτόν, ίσως παραπάνω με τον Έλληνα ξένο.

Με εξαίρεση αυτά, τα περισσότερα άλλα είναι ανοιχτή πληγή. 

*Η Δέσποινα Βώκου είναι ομότιμη καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ

1Εύφορη ημισέληνος: Ο όρος εφευρέθηκε το 1914 για να ορίσει την περιοχή όπου ξεκίνησε η γεωργία με εξημέρωση φυτών και ζώων και εφαρμογή συστημάτων άρδευσης. Βρίσκεται στη Μέση Ανατολή και εκτείνεται σε πολλές χώρες, από το δυτικό Ιράν έως την Αίγυπτο. Περιλαμβάνει και το νότιο τμήμα της Τουρκίας,  όπου έχουν τις πηγές τους ο Τίγρης και ο Ευφράτης, τα νερά των οποίων ήταν τα πρώτα που χρησιμοποιήθηκαν για άρδευση.  

2Κουσίμ. Θεωρείται το πρώτο γραμμένο όνομα στην ανθρώπινη ιστορία, περίπου στα 3200 πΧ, αλλά δεν είναι απολύτως σίγουρο αν πρόκειται για το όνομα ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας. Βρέθηκε στην Ουρούκ, πάνω σε πολλές πλακέτες της ίδιας εποχής που αφορούσαν συναλλαγές κριθαριού. 

3P. Kriwaczek 2012.Babylon: Mesopotamia and the Birth of Civilization. St. Martin’s Griffin, όπως το βρήκα στο https://www.worldhistory.org/trans/el/1-18511/uu—u/ που είναι άρθρο του J.J. Mark, μεταφρασμένο από τον Α. Φουντούκη. Εξαίρεση στην πιστή αντιγραφή του ελληνικού κειμένου που παραθέτω ήταν η μετάφραση του όρου wind-vane (στο αγγλικό κείμενο), τον οποίο απέδωσα ως ανεμολόγιο, αντί για ανεμογεννήτρια (στη μετάφραση του Φουντούκη).  

4Σουνίτες και Σιίτες: Είναι η κύρια διάκριση των μουσουλμάνων, ήδη από το 680, όταν σκοτώθηκε ο Χουσεϊν, ο γιός του Αλί, του εξάδελφου του Μωάμεθ και συζύγου της κόρης του Φατίμα. Οι Σουνίτες (της παράδοσης) κυριαρχούν σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά οι Σιίτες (της διαδοχής) αποτελούν την πλειονότητα σε Ιράν, Ιράκ, Λίβανο και Συρία. Οι Σιτίτες, που θεωρούν τον Αλί ως το νόμιμο διάδοχο του Μωάμεθ που εκείνος τον υπέδειξε (με την αρσενική γραμμή να τον διαδέχεται), είναι για τους Σουνίτες αιρετικοί. Η προσκόλληση των Σουνιτών στην παράδοση θεωρείται πως δημιουργεί προσφορότερο έδαφος για την εμφάνιση και εξάπλωση εξτρεμιστικών κινημάτων (όταν υπάρχουν κι άλλες συγκυρίες που τα ευνοούν), όπως η Αλ Κάιντα ή το Ισλαμικό κράτος. Το ζήτημα της διαδοχής, κεντρικό στη θεολογία του Ισλάμ, αποτέλεσε και λόγο διαίρεσης των σιιτών σε διαφορετικούς κλάδους, με πολυπληθέστερο αυτό των ιμαμιτών. Οι τελευταίοι πιστεύουν στη συνέχεια των 12 ιμάμηδων και σε όσα αυτοί είπαν. Με εξαίρεση τον δωδέκατο, όλοι πέθαναν πριν το 900. Ο τελευταίος εξαφανίστηκε, δεν πέθανε. Τον αναμένουν να εμφανιστεί κάποια στιγμή ως άλλος Μεσίας. Για τους Σιίτες, στα ιερά των ιερών της Μέκκας και Μεδίνας προστίθενται και τα μαυσωλεία του Αλί στην πόλη Νατζάφ και του Χουσείν στην Καρμπάλα, όπου συρρέουν προσκυνητές απ’ όλον τον κόσμο, ενώ για τους ιμαμίτες, σπουδαίο είναι το τέμενος Kadhimiya στη Βαγδάτη, όπου είναι θαμμένοι ο 7ος και ο 9ος των 12 ιμάμηδων. 

5ISIS: Ισλαμικό κράτος του Ιράκ και της Συρίας, γνωστό και ως Ισλαμικό κράτος του Ιράκ και του Λεβάντε (ISIL), ή απλώς ως Ισλαμικό κράτος (IS), ή Daesh κατά τους Άραβες. 

Πληροφορίες.

Αυτή είναι η προσπάθεια ενός μη ειδικού που προσπάθησε να καταλάβει τι έγινε σε αυτήν την περιοχή του κόσμου και προσπάθησε εξιστορώντας το να αποφύγει τα πολύ μεγάλα λάθη. Για τη συγγραφή του κειμένου χρησιμοποιήθηκε υλικό από πολλές πηγές συνδυαστικά με όσα κατάφερα να συγκεντρώσω και να πληροφορηθώ κατά το πολύ πρόσφατο πέρασμά μου (2025) από το Ιράκ. Στη διάθεση όσων έχουν ειδικό ενδιαφέρον.